تعريف فتنه

'فـتـنـه'، مـصـدر عـربـى از مـاده فـَتـَن اسـت و در لغـت به معناى 'در آتش انداختن' و 'گـداخـتـن سـيـم و زر' جـهـت آزمـايـش و جـدا سـاخـتـن مـواد خـالص آن از نـاخـالصى هاست. [ اقرب الموارد، سعيد الخورى الشرتونى، ج 2، ص 902، بيروت. ]

در منابع اسلامى به معانى آزمايش، گناه، عذاب، گمراهى، كفران و ناسپاسى، اختلاف، فـريـفتن و... استعمال شده است. در فرهنگ سياسى اجتماعى اسلام، اصطلاح 'فتنه'، رنـگ و صـبـغـه اى ديـگر دارد؛ اين واژه در نهج البلاغه مكرر آمده است و منظور حضرت در بـيشتر، مواضع معناى لفظى و لغوى يا جنبه فردى و اخلاقىِ آن نبوده بلكه مراد ايشان از فتنه، يكسرى پديده هاى اجتماعى سياسى است كه جامعه اسلامى را دچار موج و تلاطم نموده و در عين حال حالتِ حق به جانب و فريب كارانه داشته است.

بـا نـگاهى به موارد استعمال فتنه در كلام امير مؤمنان "ع"، درمى يابيم كه؛ 'فتنه'، تـرفـنـدى سـيـاسـى اجـتـمـاعـى اسـت كـه از آمـيـزش حـق و بـاطـل و پـنـهـان نـمـودن بـاطـل در پـوسـتـه حـق، بـا هـدف اغفال و فريفتن مردم و براى رسيدن به مقاصدى شوم، طرح ريزى مى شود.

فـتـنه گران، به خوبى مى دانند كه اگر حق به طور واضح مطرح گردد، راهى براى نفوذ آنان در جامعه باقى نمى ماند و اگر باطل به صورت عريان عرضه شود، هيچ كس در پـى آن نـمـى رود؛ از ايـن رو هـمـواره بـر تـن بـاطـل، لبـاس حـق مـى پـوشـانـنـد و تـشـخـيـص حـق از بـاطـل را بـر مـردم مـشـتـبـه مـى سـازنـد تـا از طـريـق حـق جـلوه دادن باطل، مردم را اغفال و به دنبال خود بكشانند، آنان زهر مهلك را در غذايى مطبوع پنهان مى سـازنـد تـا نـاآگاهان را به خوردن آن تشويق كنند و آگاهان را نيز در دريايى از شك و تـرديـد غـوطه ور سازند. نتيجه اين حيله گرى به آنجا مى انجامد كه ناآگاهان به آنان مـى پـيـونـدنـد و آگـاهان نيز به ورطه 'بى عملى' دچار مى شوند و در هر دو صورت آنان به مقصود پليد خويش دست مى يابند.

ريشه فتنه ها

مـولاى مـتـقـيـان، ريـشـه و عـامـل اصـلى پيدايش فتنه ها را پيروى از هوا و هوس ها و بدعت گذارى در دين مى داند:

'اِنَّمـا بـَدْءُ وُقـُوعِ الْفـِتـَنِ اَهـْواءٌ تـُتَّبـَعُ وَ اَحـْكامٌ تُبْتَدَعُ يُخالَفُ فيها كِتابُ اللّهِ وَ يـَتـَوَلّى عـَلَيـْهـا رِجـالٌ رِجـالاً عـَلى غـَيـْرِ دينِ اللّهِ... يُؤْخَذُ مِنْ هذا ضِغْثٌ وَ مِنْ هذا ضِغْثٌ فـَيـُمـْزَجـانِ فـَهـُنالِكَ يَسْتَوْلِى الشَّيْطانُ عَلى اَوْلِيائِهِ وَ يَنْجُو الَّذينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللّهِ الْحُسْنى' [ نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 50. ]

همواره آغاز پديد آمدن فتنه ها، هواپرستى و بدعت گذارى در احكام آسمانى است، نوآورى هـايـى كـه قـرآن بـا آن مخالف است و گروهى |با دو انحراف ياد شده| بر گروه ديگر سـلطه و ولايت يابند كه برخلاف دين خداست... |فتنه گران|؛ قسمتى از حق و قسمتى از باطل را مى گيرند و به هم مى آميزند و شيطان از اين فرصت استفاده كرده، بر دوستان و پـيـروان خـود چـيـره مـى گـردد و تـنـهـا آنـان كـه مشمول لطف و رحمت پروردگارند، نجات خواهند يافت.

از سـخـنـان گهربار مولاى متّقيان "ع" اين گونه استنباط مى شود كه زمينه ها و شرايط اصـلى فـتـنه در جامعه، پيروى از هوس هاى نفسانى مانند جاه طلبى و دنيا دوستى و نيز بـدعـت در ديـن خداست و ابزار اصلى فتنه گران براى ايجاد فتنه در جامعه، امتزاج حق و بـاطـل اسـت. هـرگـاه مـرز حـق و بـاطـل در اذهـان مـردم و افـكـار عـمـومـى دچـار تـزلزل گـردد و اخـتـلاط ميان حق و باطل حاصل شود، بناى فتنه در جامعه پى ريزى مى شـود. براى تبيين موضوع به دو نمونه از فتنه هاى پديد آمده در زمان آن حضرت اشاره مى كنيم:

1 ـ فـتـنـه جـمـل: جـنـگ جـمل به خاطر جاه طلبى گروهى از جمله طلحه و زبير عليه حكومت عـدل عـلى "ع" بـه راه افـتـاد. فـتـنـه جـويـان بـراى فـريـب افكار عمومى، عايشه همسر پـيـامـبـر "ص" را نـيـز براى ستيز با على "ع"، به همراه خود به صحنه جنگ آوردند. در بحبوحه جنگ و در آن موقعيت حسّاس، يكى از ياران امام على "ع" به نام 'حارث'، به آن حـضـرت مـراجـعه كرد و عرضه داشت: 'من در امر حيرت آورى گرفتار آمده ام؟ حيرانم از ايـنـكه مى بينم شما با كسانى "از قبيل طلحه، زبير و عايشه" مى جنگيد كه از صحابه بـزرگ پـيامبر "ص" بوده اند و از طرفى خود شما هم از نزديكان پيامبر "ص" هستيد، هر دو طرف سابقه درخشانى در حمايت از اسلام داريد؛ در اين امر متحيّر مانده ام كه كدام يك از شما را بر حق بدانم؟' حضرت على "ع"، توصيه روشن گرِ مهمى به او فرمودند:

'يا حارِثُ اِنَّكَ نَظَرْتَ تَحْتَكَ وَ لَمْ تَنْظُرْ فَوْقَكَ فَحِرْتَ! اِنَّكَ لَمْ تَعْرِفِ الْحَقَّ فَتَعْرِفَ اَهْلَهُ وَ لَمْ تَعْرِفِ الْباطِلَ فَتَعْرِفَ مَنْ اَتاهُ' [ نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 263. ]

اى حـارث! تـو بـه پـيـش پـاى خـود چـشـم دوخـتـه اى و از بـلنـدا بـه مسائل نمى نگرى، در نتيجه به سرگردانى دچار آمده اى. تو حق را نشناخته اى تا اهلش را بازشناسى، باطل را نيز نمى شناسى تا هر كه بدان سو رفت، بشناسى.

2 ـ فـتـنـه صفين: در اين جنگ هنگامى كه سپاهيان على "ع" در آستانه پيروزى نهايى بر لشـكـر مـعـاويـه، قـرار گـرفتند و سپاه اسلام، مى رفت كه ريشه ظلم و ستم امويان را بخشكاند؛ معاويه به سياست مدار كهنه كار و نيرنگ باز خود 'عمرو عاص'، پناه برد. او از اصـل اسـاسـى ايـجـاد فـتـنـه، يـعـنـى مـشـتـبـه كـردن حـق و باطل در ميان سپاه على "ع" به خوبى استفاده كرد و دستور داد: سپاه معاويه، قرآن ها را بـر سـر نيزه كنند و بگويند ما نيز مسلمانيم، پس چرا بايد با يكديگر بجنگيم؟ اينجا بـود كـه نـطـفـه فـتـنـه شكل گرفت و شروع به رشد نمود. سپاهيان على "ع"، با ديدن قرآن ها از ادامه جنگ دست كشيدند؛ چرا كه، سايه اى از شك و ترديد بر سپاه امام خيمه زد و كـار بـه جايى رسيد كه برامام به حق خود شوريده و او را از ادامه جنگ بازداشتند و از اين فتنه، فتنه هاى ديگرى مانند، فتنه دهشتناك خوارج متولد شد و امام "ع" به دست همين فـتـنـه جـويـان شـيـطـان صـفـت "خـوارج" بـه شـهـادت رسـيـد و جـهـان اسـلام از حـكـومـت عـدل آن حـضرت و ديگر پيشوايان معصوم "ع" محروم گرديد و معاويه و ديگر شاخه هاى شـجره خبيثه اموى بر مردم مسلط گرديدند و در نتيجه استقرار حكومت ننگين اموى، اعمالى از آنان و بنى عباس سر زد كه هيچ شباهتى به اسلام نداشت با اينكه متاءسفانه همه آن ها عنوان خليفه رسول اللّه "ص" را يدك مى كشيدند. [ پـيـام امـام "شـرح تـازه و جامعى از نهج البلاغه"، ناصر مكارم شيرازى، ج 2، ص 566، چاپ اول، 1379، دارالكتب الاسلاميه، تهران. ]

و ايـن هـا هـمـه، نـتـيـجـه سـيـاسـت شـيـطـانـى آمـيـخـتـن حـق و بـاطـل بـود كـه سـيـاسـت گـرانِ بـاطـل در پـوشـش حـق و بـا شـعـار عـدالت و اصـول انـسـانـى، اعـمـال شـيـطـانـى و سـودجـويـانـه خـود را در اين قالب به انجام مى رساندند.